What The Health – review

Er is een nieuwe film die de gezondheidsvoordelen van veganisme op een zeer aansprekende manier in beeld brengt. What The Health (WTH) is een film van Kip Andersen, die eerder de documentaire Cowspiracy heeft gemaakt. Ik heb een hele dag besteed om de film te kijken en informatie na te zoeken uit de lange lijst met bronverwijzingen op de bijbehorende website. Ik ben zelf veganist en ik zie op Facebook allerlei mensen ook veganist worden, mede dankzij deze film. Dat is fijn voor de dieren en het milieu, maar toch zit het me niet helemaal lekker. Lang niet alles wat in de film gezegd wordt is namelijk wetenschappelijk verantwoord.

Ik zie op Facebook dat de informatie uit de film een eigen leven gaat leiden. Mensen nemen beweringen voor waar aan en gaan het aan elkaar doorvertellen. Zo ontstaat er een groeiende kloof tussen 'vegan kennis' en algemene inzichten over gezonde voeding. Dat vind ik een heel gevaarlijke ontwikkeling, zowel voor vegans zelf als voor de toekomst van veganisme. Ik besloot een review te schrijven. Voor ik het wist had ik ruim 3000 woorden getypt. Het is dus even een klusje om het helemaal te lezen. Als je liever een video kijkt, Unnatural Vegan heeft een goede review van een half uurtje op Youtube.

Eén grote samenzwering?

De film legt veel nadruk op het feit dat gezondheidsorganisaties zoals de American Diabetes Organisation, de American Cancer Society en de American Heart Association gesponsord worden door vlees- en melkfabrikanten. Dit zou zeker één van de redenen kunnen zijn dat op de websites van deze organisaties nog steeds veel dierlijke voedingsmiddelen worden gepromoot, ondanks dat wetenschappelijk onderzoek inmiddels heeft aangetoond dat een hoge consumptie van deze producten het risico op hart- en vaatziektes en diabetes vergroot, terwijl een meer plantaardig voedingspatroon deze risico's juist verlaagt. Deze organisaties bevelen echter ook een meer plantaardige voeding aan en raden de consumptie van rood vlees af (bronnen 1, 2, 3). In de film worden de sponsorprogramma's gepresenteerd als een samenzwering van de voedingsfabrikanten tegen de Amerikaanse burgers waar ook de overheid en de farmaceutische industrie bij betrokken zijn. Er is zeker veel mis, maar het gaat mij te ver om daar een grote complottheorie omheen te spinnen. Of je hier wel of niet in 'gelooft', maakt echter niet zo veel uit voor de rest van de film, die grotendeels over voedingswetenschap gaat.

Cherry picking

Mijn grootste probleem met What The Health is dat er vergaande conclusies worden ophangen aan een klein aantal wetenschappelijke studies. Dat heet op z'n Engels 'cherry picking' (kersen plukken), het uitzoeken van onderzoeksresultaten die goed in jouw straatje passen, terwijl je onderzoeken met tegensprekende resultaten negeert. Je kunt geen betrouwbare conclusies trekken op basis van één of zelfs een paar studies zoals ze in de film doen. Er zijn tienduizenden studies over voeding en de resultaten gaan alle kanten op. Het is daarom belangrijk om naar de wetenschap als geheel te kijken, en vooral naar de wetenschappelijke consensus.

Veel vegan artsen zoals Greger, Campbell en McDougall laten zich regelmatig verleiden tot cherry picking. Daarom kijk ik liever naar grotere overzichtsstudies van bijvoorbeeld de World Health Organisation (WHO) en de Nederlandse Gezondheidsraad. Zij hebben een veel bredere blik op de data en vragen advies aan verschillende experts. Ook deze organisaties beginnen in te zien dat we als mensheid onhoudbaar veel dieren eten, dus de laatste jaren zijn hun adviezen steeds meer vegan-friendly geworden. Verder lees ik graag de artikelen van vegan diëtisten Jack Norris van veganhealth.org en Ginny Messina van theveganrd.com. Zij laten zien dat niet iedere vegan voedingsexpert het eens is met de artsen en goeroes die in WTH aan het woord komen. Ik vind het opvallend dat zij niet geïnterviewd zijn voor de film, maar dat is waarschijnlijk niet voor niks.

Cherry picking was overigens ook al een probleem bij Cowspiracy, de vorige film van Andersen. Daarin wordt beweerd dat 51% van de wereldwijde CO2-productie veroorzaakt wordt door de dierenindustrie. Dit percentage is afkomstig uit één nogal problematische studie. De algemene consensus die door de meeste onderzoeken wordt ondersteund is dat dit eerder 15% is, ook heel veel! (Zie hier voor meer informatie: 1, 2). Er is dus geen opgeblazen statistiek nodig om te bewijzen dat veganisme goed is voor het milieu, net zo goed als er geen cherry picking nodig is om te bewijzen dat veganisme gezond kan zijn. Ik begrijp daarom niet waarom Andersen zo graag overdrijft. Zijn verhaal zou veel sterker staan als hij wat beter met zijn bronnen omgaat en dichter bij de wetenschappelijke consensus blijft.

Veganisme het enige gezonde dieet?

Ik vind het op zich goed dat WTH de aandacht richt op het verband tussen gezondheid en voeding. De typische 'welvaartsziektes' zoals diabetes en hartfalen waar veel mensen tegenwoordig aan lijden en overlijden zijn voor een groot deel terug te voeren op een verkeerde leefstijl. Mensen bewegen te weinig en ze eten te veel vlees en geraffineerde koolhydraten en te weinig groente, fruit, volkoren granen, peulvruchten en noten. De film vliegt echter ver uit de bocht door alle schuld hiervoor neer te leggen bij dierlijke producten en een volledig plantaardig dieet als de enige mogelijke oplossing naar voren te schuiven.

Er is nog maar vrij weinig onderzoek gedaan naar veganisme en de effecten daarvan op de gezondheid (zie hier overzichten voor diabetes, kanker, voedingsstof-tekorten, en algemeen). De studies die de artsen in de film citeren gaan daarom bijna allemaal over omnivoren. Soms worden er pescotariërs en vegetariërs meegenomen, maar onderzoeken met vegan proefpersonen zijn zeldzaam. Het is dus sterk de vraag of we op basis van deze studies iets kunnen zeggen over veganisme. Veel vegans zijn geneigd om te denken dat als een grotendeels plantaardige voeding gezond is, dat een volledig plantaardig dieet dan nóg gezonder moet zijn, maar dat is mijns inziens wishful thinking. Planten eten is duidelijk gezond, maar er is geen bewijs dat veganisme gezonder is dan vegetarisme, pescotarisme of een omnivoor dieet met veel plantaardige voedingsmiddelen en kleine hoeveelheden dierlijke producten.

Vegan mythes

Er zijn bepaalde beweringen en theorieën die je in de vegan gemeenschap steeds opnieuw terug ziet komen, hoewel de wetenschappelijke onderbouwing niet zo sterk is. Mensen willen heel graag dat een diervriendelijk dieet ook het gezondst is en daardoor zijn ze minder kritisch. Ook in WTH worden een aantal van deze 'vegan mythes' herhaald en de film heeft zelfs een paar nieuwe die waarschijnlijk de komende jaren rond zullen blijven zingen. Ik laat de belangrijkste hier de revue passeren en kijk hoe ze zich verhouden tot de wetenschappelijke consensus.

'Dierlijke producten veroorzaken diabetes'

Er is in de medische wereld veel discussie over diabetes, vooral over de achterliggende oorzaken en de beste behandelmethodes. What the Health doet geen recht aan de complexiteit van het onderzoek naar dit onderwerp. De artsen die aan het woord komen leggen een direct verband tussen de consumptie van dierlijke vetten en eiwitten en het ontstaan van diabetes. De oplossing hiervoor is volgens hen een vetarm, koolhydraatrijk, plantaardig dieet. Vetarme voeding is inderdaad een bewezen behandelingsmethode voor diabetes, maar het is niet de enige.

Er zijn ook mensen die hun diabetes zeer effectief onder controle houden met een koolhydraatarm dieet vol dierlijke producten, of met een vegan koolhydraatarm dieet. Uit metastudies blijkt dat koolhydraatarme diëten bij diabetes op de korte termijn ongeveer net zo effectief zijn als vetarme diëten voor het verlagen van lichaamsgewicht, bloedsuiker, cholesterol, triglyceriden en bloeddruk (enkelen bronnen: 1, 2, 3, 4). Er moet nog meer onderzoek worden gedaan naar de effecten van koolhydraatarme voeding op de lange termijn, maar dat geldt voor de zeer koolhydraatrijke vegan diëten net zo goed.

Eén van de grootste risicofactoren voor diabetes is overgewicht (een overschot aan vet in het lichaam). In What The Health wordt beweerd dat het heel moeilijk is om aan te komen van suiker en andere koolhydraten, en dat de oorzaak van overgewicht volledig ligt bij (dierlijke) vetten. Dit is duidelijk een wassen neus. Koolhydraten leveren calorieën en als je meer calorieën binnenkrijgt dan je verbrandt, worden die opgeslagen als vetten (lipogenese) en dan kom je aan. Er spelen mogelijk metabole processen waardoor je van sommige voedingsmiddelen makkelijker aankomt dan van andere, maar grofweg kun je zeggen: een calorie is een calorie.

Onderzoeken laten zien dat overmatige consumptie van zogenaamde 'vrije' suikers zoals die in snoep, frisdrank, maar ook puur fruitsap sterk bijdragen aan overgewicht omdat mensen er snel te veel van gebruiken. Daarom heeft de WHO recent het advies gegeven om de vrije suikers te beperken tot maximaal 5-10% van de dagelijkse caloriebehoefte (bron). Het is dus zeker mogelijk om ongezond aan te komen en lichaamsvet te vormen van koolhydraten. Op deze deze manier kan dus ook een koolhydraatrijk dieet leiden tot diabetes, bijvoorbeeld als mensen veel suikers en stropen gebruiken en vruchtensap drinken.

'Vlees en melk veroorzaken kanker'

Volgens de WHO verhoogt het eten van 50 gram bewerkt vlees per dag het risico op darmkanker met ongeveer 18%. Het eten van 100 gram rood vlees per dag verhoogt mogelijk (dit is nog niet zeker) de kans op darmkanker met 17%. Dit wordt ook in What The Health aangehaald, met de suggestie dat rood en bewerkt vlees net zo schadelijk zijn voor de gezondheid als roken. De WHO zegt in haar statement echter expliciet dat dit niet het geval is (zie dit artikel voor een berekening). Beiden zijn weliswaar geclassificeerd als 'group 1 carcinogens', maar de risico's van roken zijn vele malen groter dan die van vlees (bron). Verder geven ze aan dat van andere soorten vlees nog niet duidelijk is of ook deze het risico op kanker verhogen.

In WTH worden bijna alle dierlijke producten in verband gebracht met kanker, o.a. melk. Ook hier zien we weer veel cherry picking van studies die dit bevestigen, terwijl andere studies selectief achterwege worden gelaten. Ik geef een samenvatting van de conclusies van de WHO en de Nederlandse Gezondheidsraad over kanker en melk, zodat je een beeld krijgt van de wetenschappelijke consensus over dit onderwerp. Die wijkt namelijk af van wat er in WTH wordt beweerd.

De WHO heeft een groot rapport geschreven over de effecten van dierlijke melk (voornamelijk koemelk) op de volksgezondheid. Daarin concluderen ze dat het op basis van de huidige stand van wetenschap aannemelijk is dat melkconsumptie beschermt tegen darmkanker en mogelijk ook tegen blaaskanker. Kaas daarentegen, verhoogt mogelijk het risico op darmkanker. Calciumrijke voeding verhoogt waarschijnlijk het risico op prostaatkanker. Een hoge consumptie van melk en andere zuivelproducten zou daardoor een oorzaak van prostaatkanker kunnen zijn. Bij matige consumptie is dit echter geen gevaar. Men vond dat er onvoldoende data beschikbaar waren om uitspraken te kunnen doen over het effect van zuivelproducten op borstkanker. De studies die de WHO voor dit rapport heeft geraadpleegd, gaven aan dat de meeste voedingsmiddelen die beschermen tegen kanker plantaardig zijn, maar dat het voor de gezondheid niet nodig is om volledig plantaardig te eten (bron, pagina 156). Ook de Nederlandse Gezondheidsraad concludeert dat het aannemelijk is dat de consumptie van zuivel samenhangt met een lager risico op darmkanker. De consumptie van yoghurt verlaagt ook nog eens het risico op diabetes. Ze zien geen bewijs voor een verband tussen melkconsumptie en borstkanker (bron).

'Melk veroorzaakt osteoporose'

In de film wordt verschillende keren gezegd dat koemelk geen bijdrage levert aan sterke botten. Er wordt zelfs gesuggereerd dat het osteoporose zou kunnen verergeren, omdat in landen waar de meeste melk gedronken wordt het percentage heupfracturen het hoogst zou zijn. Deze theorie is echter verouderd. Heupfracturen zijn helaas niet zo'n goede indicator van osteoporose. Ze zijn vooral gerelateerd aan etnische verschillen in skeletanatomie en culturele gewoontes die invloed hebben op het risico om te vallen (zie dit artikel met bronverwijzingen van diëtiste Messina). Bovendien vond de Gezondheidsraad in hun recente rapport überhaupt geen structureel verband tussen melkconsumptie en heupfracturen bij vrouwen. Voor mannen was er onvoldoende onderzoek beschikbaar (bron).

Koemelk is een bron van goed opneembare calcium en kan daardoor bijdragen aan de groei en instandhouding van gezonde botten. De WHO zegt daarom in hun rapport over melk uit 2013 dat diëten met weinig zuivel geassocieerd zijn met een hoger risico op osteoporose (bron, pagina 129). Dat wil echter niet zeggen dat we per se koemelk moeten drinken. Er zijn namelijk voldoende goede plantaardige bronnen van calcium zoals donkergroene bladgroente, tofu met calciumsulfaat en plantaardige melk met toegevoegde calcium. Het is wel zaak om die in voldoende mate te consumeren.

Eén ei net zo slecht voor je hart als vijf sigaretten?

Deze had ik nog niet eerder voorbij zien komen, maar in WTH wordt beweerd dat het eten van één kippenei per dag het risico op hart- en vaatziekten net zo sterk vergroot als het roken van vijf sigaretten per dag. De bron voor deze bewering is één onderzoek. Het oude paasliedje zegt één ei is geen ei. Je zou ook kunnen zeggen één onderzoek is geen onderzoek. De Nederlandse Gezondheidsraad vond in hun recente overzichtsstudie naar eieren geen overtuigend verband tussen ei en hart- en vaatziekten, wel tussen eieren en diabetes (bron).

Dit onderzoek naar ei en sigaretten heeft verschillende beperkingen en is bovendien enorm opgeblazen door de media. De auteurs zeggen zelf dat er vooral 'meer onderzoek naar moet worden gedaan'. Niks nieuws onder de zon dus. De Britse National Health Service vond de beweringen in de media in de media zo vergezocht dat ze er een uitgebreid artikel op over op hun website hebben gezet. Als je er meer over wilt wilt weten, raad ik je van harte aan om dat stuk te lezen.

Hoe zit het dan met andere dierlijke producten? Volgens de WHO laat de meerderheid van de studies geen verband zien tussen zuivelconsumptie en hart- en vaatziekten. Zuivelproducten (zeker magere zuivel) zouden zelfs het risico op hart- en vaatziekten kunnen verlagen (bron, pagina 153). De Nederlandse Gezondheidsraad is het daarmee eens (bron). De Gezondheidsraad geeft in hun achtergrondsdocument over vlees aan dat er zowel voor wit als voor rood en bewerkt vlees nog niet voldoende onderzoek is gedaan om betrouwbare uitspraken te kunnen doen over hart- en vaatziekten (bron). Dat komt o.a. omdat het in populatiestudies heel moeilijk is om de effecten van verschillende factoren van elkaar te scheiden. Een verband (correlatie) hoeft geen effect van oorzaak en gevolg (causatie) te zijn.

Losse flodders

Tussendoor worden er nog wat spectaculaire uitspraken gedaan, zoals dat kaas 'gestolde koeienpus' is. Ja er zit pus in melk, volgens Dr. Greger ongeveer een druppel per glas. Dat klinkt niet zo lekker en het is naar voor de koeien, maar het is verder niet iets om bang voor te zijn. Kaas bestaat grotendeels gewoon uit melkeiwit en -vet. Ook de bewering dat kaas verslavend is vanwege casomorphine is flink overdreven (bron). Kaas is erg lekker en daarom eten mensen er graag (te) veel van, maar kaasverslaving is een fabeltje.

Ook de populaire vegan mythe dat mensen evolutionair gezien herbivoren (of in WTH 'frugivoren') zijn kwam voorbij, inclusief de obligate plaatjes van ons gebit en darmen. Dit is weer zo'n voorbeeldje wat laat zien dat sommige vegans te veel in hun eigen aparte bubble leven, want de meerderheid van de wetenschappers is het er toch echt over eens dat homo sapiens een biologische omnivoor is (zie deze uitleg van een vegan bioloog). Mensen kunnen met de nodige voorzorgsmaatregelen prima volledig plantaardig eten, maar onze soort in het algemeen heeft waarschijnlijk tijdens haar hele geschiedenis een gemengd dieet gehad met zowel plantaardig als dierlijk materiaal.

What The Health heeft dus aantal problemen, met name cherry picking. Regelmatig worden er belangrijke feiten verdraaid of geheel achterwege gelaten omdat ze niet passen in het perfecte vegan plaatje van de film. Er zijn echter ook een aantal goede punten. De informatie over het ontstaan en de verspreiding van resistente bacteriën en gevaarlijke virussen in de dierenindustrie is voor zover ik weet correct. Antibioticagebruik en zeer grote aantallen dicht op elkaar levende dieren zijn een groot gevaar voor de gezondheid van zowel dieren als mensen. Ook de gevolgen van de dierenindustrie voor het milieu, met name ontbossing en de vervuiling van de oceanen en zoet water op het land worden goed in beeld gebracht. Ik mis nog wat broodnodige informatie over hoe zo'n supergezond plantaardig dieet er precies uit zou moeten zien. Daarover gaat het laatste deel van deze review.

Een gezond vegan dieet?

Een vegan dieet met kan zeker gezond zijn, maar als je dierlijke producten weglaat zijn er wel wat dingen waar je op moet letten zodat je nog steeds alle essentiële voedingsstoffen binnenkrijgt. What The Health had daar wat mij betreft wat meer aandacht aan mogen geven. Vitamine B12 komt in de film maar heel kort aan bod en er wordt niks gezegd over omega 3-vetten. Ook wordt er wel erg makkelijk gedaan over eiwit. De film geeft nauwelijks informatie over wat er nodig is om als veganist gezond te blijven.

In de documentaire gaat het regelmatig over een 'whole-food, plant-based diet', een dieet met veel groente, fruit, volkoren granen, peulvruchten, noten en zaden. Lang niet alle vegans eten echter zo. Friet, vegakroketten en oreokoekjes zijn ook veganistisch, maar voor je gezondheid kun je er beter niet te veel van eten. Ook als je geen junkfood eet, is enige kennis van voedingsstoffen niet overbodig. Juist bij een dieet van 'vegan whole foods' (minimaal bewerkte voedingsmiddelen) is het heel belangrijk om B12 supplementen te nemen in de juiste dosering, op te letten dat je voldoende eiwit en calcium binnenkrijgt en eventueel vitamine D en een omega 3 algenoliesupplementen met DHA te nemen. Dat hadden ze er wel even duidelijk bij mogen zeggen.

Automatisch voldoende eiwit?

Een populaire slogan die in de film voorbij komt, is dat je als veganist vanzelf voldoende eiwit binnenkrijgt zolang je voldoende calorieën eet. Dit wordt geïllustreerd met het voorbeeld van rijst en broccoli. De berekening zoals die in de documentaire wordt getoond klopt echter niet. Om 50 gram proteïne binnen te krijgen uit rijst zou je er 630 gram van moeten eten, dat is al 2331 kcal. De aanbevolen hoeveelheid eiwit voor mensen die plantaardig eten is 1 gram per kilogram lichaamsgewicht (bron). Ik weeg 58 kilo en zou met zo veel rijst dus nog 8 gram eiwit tekort komen, hoewel ik al ver over mijn caloriebehoefte heen ben.

Andersom kan het wel, met 50 gram eiwit uit broccoli (2 kilo) en 30 gram uit rijst (350 gram) heb je 80 gram eiwit voor iets minder dan 2000 kcal. Vervang de broccoli echter door 7 bananen en je zit weer ver onder de eiwitgrens met maar 37 gram voor 2030 kcal. Het is dus een fabeltje dat je 'automatisch' voldoende eiwit binnenkrijgt met voldoende calorieën. Het is prima mogelijk om voldoende eiwitten te halen uit een plantaardig dieet, maar daarvoor is het verstandig om regelmatig peulvruchten en eiwitrijke producten zoals tofu en seitan te eten (zie hier en hier voor goede informatie).

Tot slot

Ondanks de problematische onderbouwing is What The Health een erg aansprekende documentaire waar voor veel mensen een enorme overtuigingskracht vanuit gaat. Sinds deze film op Netflix staat (en de animatiefilm Okja is uitgekomen) is de stijgende lijn van mensen die op Google zoeken naar het woord 'vegan' veel steiler geworden. Het is tof dat zoveel mensen dankzij deze film kennismaken met veganisme en gezonder gaan eten, maar ik vraag me af hoe het hen zal vergaan als ze blind varen op de informatie die ze hebben gezien.

Zullen ze voldoende eiwit en calcium eten en B12 supplementen nemen? Gaan ze gezonder eten, of vallen ze ten prooi aan vegan junkfood en dieethypes? En hoe lang houden ze het vol? Dieetverandering is moeilijk, zeker als je niet ondersteund wordt en de resultaten toch niet zo spectaculair zijn als in de film wordt beloofd. Hoeveel van deze mensen eindigen als verbitterde ex-vegans?

De beste argumenten voor veganisme zijn wat mij betreft nog steeds van ethische aard. Ik doe het voor de dieren en voor het milieu. Eventuele gezondheidsvoordelen zijn mooi meegenomen, maar niet gegarandeerd. Ik ken helaas veel zieke vegans (niet door veganisme, maar gewoon ziek zoals iedereen kan overkomen) en voor hen is de gezondheidspropaganda van What The Health heel naar. Alsof ze iets verkeerd doen, want veganisme is toch zo gezond? Aan de andere kant staat hun omnivore familie met de kipfilet te zwaaien, want van een stukje vlees voel je je meteen beter! Ik vind dat er in de vegan beweging ook plaats moet zijn voor zieke (en dikke!) vegans. Het gezondheidsaspect van veganisme trekt veel mensen aan, maar houd in gedachten dat niet iedereen zich er even prettig bij voelt.

Dankjewel!

Als je helemaal tot het eind van deze gruwelijk lange post hebt volgehouden, dankjewel! Ook veel dank aan de mensen met wie ik in de aanloop naar deze review heb gediscussieerd en degenen die eerdere versies hebben gelezen. Of je het nu met me eens was of juist helemaal niet, jullie bijdragen waren stimulerend. Als je deze film nog niet gezien hebt, zou ik hem dan aanraden? Nee. Ben ik blij als iemand vegan wordt nadat hij deze film gezien heeft? Ja! Ik hoop dat je zelf nog wat meer gaat lezen over gezonde manieren om plantaardig te eten en dat je je ook verdiept in de ethische kant.

Ik moet eerlijk zeggen dat ik ondertussen wel een beetje klaar ben met deze film. De discussies slokken extreem veel tijd op die ik liever aan andere, meer positieve dingen besteed. Wees dus een beetje lief voor deze sceptische vegan en ga me niet bombarderen met filmpjes van Dr. Greger en studies die ik moet lezen. Ik heb ondertussen alle usual suspects wel gezien en mijn mening verandert niet zomaar (cherry picking, weet je). Echt interessante dingen mag je doorsturen, dan zal ik mijn best doen om ze te lezen. Oprechte vragen mag je uiteraard stellen, dan probeer ik je een redelijk antwoord te geven. Hoog tijd dat ik weer verder ga met mijn workshops en coaching!